بنا بر گزارش رسمی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تا سال ۱۳۹۷ یعنی فقط شش سال قبل، بیش از ۸۵ درصد بازار لوازم خانگی ایران در انحصار نام‌های تجاری خارجی بود. به عبارت دیگر، در شرایطی که نام‌های تجاری سرشناس در این حوزه همچون شرکت‌های مطرح کره‌جنوبی و آلمان، بخش عمده از اقلام ضروری خانه ایرانی‌ها را تأمین می‌کردند، تولیدکنندگان داخلی از بی‌رغبتی مردم و مشکلات شدید در حوزه تأمین اقلام اساسی رنج می‌بردند.

با این حال، از همان سال با اعمال تحریم‌های ثانویه و بدهی ۴۷ هزار میلیارد ریالی این شرکت‌ها به گمرک و کارخانجات فولاد ایران، زمینه برای اخراج آنها و البته قوت گرفتن نام‌های تجاری ایرانی فراهم شد. اکنون پس از شش سال، شهرآرا در گزارشی به بررسی شرایط امروز بازار لوازم خانگی پرداخته است تا با معرفی برخی چالش‌های موجود، ریشه‌یابی کند که چرا با وجود توسعه چشمگیر محصولات ایرانی در بازار لوازم خانگی، برند‌های داخلی همچنان نتوانسته‌اند جای خالی خارجی‌ها را پر کنند.

گارانتی، یک رؤیای دست نیافتنی

محمد کاملان، یک شهروند مشهدی است. او سال گذشته برای خانه خود یک یخچال فریزر از یک نام تجاری مطرح ایرانی خریداری کرد، اما از همان ابتدا، شکستن دستگیره در و سپس دستگیره‌های پلاستیکی کشو‌های فریزر باعث شد تا سراغ کارشناسان پشتیبانی شرکت را بگیرد.

حامد می‌گوید: پس از زمان زیادی معطلی بالاخره توانستیم به واحد پشتیبانی فنی شرکت دسترسی پیدا کنیم. آن‌ها از همان اول به ما گفتند دستگیره کشو‌ها ذیل گارانتی تعریف نمی‌شود، اما دستگیره یخچال را‌ می‌توانند عوض کنند. زمان خواستند تا پیگیری کنند. بعد از چند وقت دوباره خودشان تماس گرفتند و گفتند حتی همان دستگیره یخچال هم تحت پوشش گارانتی نیست! دست آخر مجبور شدیم خودمان ۳۰۰ هزار تومان دوباره هزینه و دستگیره‌های شکسته را عوض کنیم.

او می‌افزاید: اگر بخواهید ایرانی بخرید، یکی از چالش‌های بازار لوازم خانگی برای نام‌های تجاری ایرانی همین است که اول می‌گویند گارانتی بی قید و شرط فراهم است، اما هر مشکلی که پیش می‌آید، آن را بهانه می‌کنند و‌ می‌گویند نه این مورد خاص است و شامل گارانتی نمی‌شود. یکی از اقوام ما هم که به تازگی ماشین ظرفشویی خریده بود، از ابتدا به دلیل نقص فنی یکی از قطعات آن آب ریزی می‌کرد، اما حتی برای آن هم گفتند این قطعه خاص شامل گارانتی نمی‌شود و در نهایت مجبور شد خودش با هزینه شخصی آن را تعمیر کند.

روایت خرابی‌های تکراری

گلایه‌های مشتریان اگرچه در مصادیق عام پرده از نواقص فنی مهم و فراگیری برمی دارد، اما برای کشف مصادیق کلی، به سراغ یکی از تعمیرکاران متخصص لوازم خانگی رفته ایم. حسن صدیقی درباره جزئیات گزارشات نقص فنی مشتریان خود می‌گوید: مردم نمی‌بینند، اما ما تعمیرکار‌ها می‌دانیم که گزارشات نقص فنی از محصولات ایرانی بازار لوازم خانگی همواره مشابهت‌های فراوانی دارد و مربوط به چند مشکل عمده و تکراری است. کار به جایی رسیده که وقتی مشتری با ما تماس می‌گیرد و مثلاً می‌گوید یخچال فریزر از فلان نام تجاری دارد، هنوز ایراد را نگفته ما می‌توانیم حدس بزنیم که گزارش نقص فنی حتماً محدود به دو سه مورد خاص است.

او می‌افزاید: منظورم این است که محصولات ایرانی اغلب چالش‌هایی دارند که البته نمی‌توان آن‌ها را مشکل دانست، اما هرکس درک فنی داشته باشد، می‌تواند بفهمد که این مشکلات قابل پیشگیری هستند. مثلا در ماشین‌های ظرف شویی از یک نام تجاری خاص، شیلنگ اتصال مواد شوینده به جای اینکه سرامیکی باشد، از پلاستیک فشرده ساخته می‌شود و در اکثر گزارش‌های خرابی، نقص اصلی از همین شیلنگ است که در معرض مواد شوینده ترد می‌شود و‌ می‌شکند. ما هم بار‌ها به رابطان این شرکت‌ها تذکر داده ایم، اما بالاخره اگر این چالش‌ها نباشد، لوازم یدکی فروش نمی‌رود.

اصلاح نواقص، زمان بر است

بنا بر گزارش رسمی وزارت صنعت، معدن و تجارت، در سال ۱۴۰۲ بیش از ۵.۳ میلیون دستگاه لوازم خانگی شامل یخچال و فریزر، ماشین لباس شویی و کولر آبی تولید شده است. تولید این سه محصول سال قبل از آن بیش از چهار میلیون دستگاه بوده و براساس این آمار، تولید لوازم خانگی در سال ۱۴۰۲ حدود ۳۲.۵ درصد افزایش داشته است. با این حال، افزایش تولید به عنوان تنها راه بهبود شرایط کیفی بازار پیش شرط‌هایی دارد که در گفتگو با منصور سعیدزاده، مدیر روابط عمومی یکی از نام‌های تجاری سرشناس بازار، درباره آن‌ها صحبت کرده ایم.

او‌ می‌گوید: انتقادات را قبول داریم و‌ نمی‌گوییم بی نقص هستیم، اما صنعتگران ما در سال‌های اخیر با وجود مشکلات فراوان پیشرفت‌های بزرگی داشته اند. در یک نمونه، ناهماهنگی‌های حوزه تخصیص ارز، شرایطی را ایجاد کرده که قطعات موردنیاز تولیدکننده ایرانی گاهی شش ماه در گمرک معطل می‌ماند. حالا شما هم متمرکز بر تولید مداوم هستید. تولید مستمر بدون قطعه چطور ممکن است؟   

او می‌افزاید: شما سؤال کردید که چرا تولیدکنندگان داخلی نتوانسته اند در شش سال گذشته به طور کامل نیاز بازار داخل به محصولات خارجی را برطرف کنند. من به شما می‌گویم به خیلی بیشتر از این زمان نیاز است. در این حوزه به سیاست گذاری چند دهه‌ای نیاز است تا بتوان پا به صنعت رقابتی جهان گذاشت.

کره جنوبی حدود دو دهه بر دو نام تجاری خاص تمرکز کرد، صنایع دیگر را در زنجیره ارزش لوازم خانگی قرار داد و بیش از یک دهه ممنوعیت واردات را حفظ کرد. حالا این وضع را با شرایط امروز بازار ایران مقایسه کنید که حدود ۳۰ درصد از آن در اختیار قاچاق قرار دارد. بله ما هم تأیید می‌کنیم که ایرادات وجود دارند، اما اصلاح نواقص، یک فرایند زمان بر است.

انحصار نرم در بازار لوازم یدکی

نقص پوشش خدمات پس از فروش منحصر در تأمین ناقص گارانتی نیست. ثریا دوستدار، بانوی خانه دار مشهدی که تابستان سال گذشته از یک نام تجاری سرشناس ایرانی ماشین لباس شویی خریداری کرده، در گفتگو با شهرآرا به تشریح چالش‌های پس از خریداری می‌پردازد و‌ می‌گوید: سال گذشته در جریان دوبار قطع و وصل ناگهانی برق در محله ما، افت فشار باعث شد تا مدار‌های الکترونیکی ماشین لباس شویی ما بسوزد. به تازگی هم آن را خریداری کرده بودیم، اما با وجود پیگیری‌های گسترده، واحد پشتیبانی فنی زیر بار نرفت و تقصیر‌ها را به گردن شرکت توزیع نیروی برق شهرستان انداخت.

پیگیری‌های ما از برق شهرستان نیز به سرانجام نرسید و در نهایت ناچار شدیم خودمان قطعه‌های سوخته را عوض کنیم.  او می‌افزاید: حالا همه این دلخوری‌ها از وعده موهوم گارانتی و رفتار پشتیبانی فنی به کنار، زمانی که برای تهیه قطعات سوخته وارد بازار شدیم، دیدیم انحصار تولید شرایطی را ایجاد کرده که شما ناچار هستید برای تهیه قطعات موردنیاز خود دقیقا به واحد‌های فروش تولیدکننده مراجعه کنید.

قطعه‌ها جوری تولید و توزیع می‌شوند که اول و آخر مجبور شوید از خود نمایندگی تهیه کنید. این ایرادی است که در تولیدکننده‌های خارجی نبود و مثلا اگر ماشین لباس شویی از یک نام تجاری بیگانه دچار آسیب می‌شد، شما قدرت انتخاب داشتید که از سرویس پشتیبانی تحت برند استفاده کنید یا اینکه خودتان تعمیرکار بیاورید و قطعه را از بازار آزاد تهیه کنید.

تولید جدا، توزیع جدا

برای ریشه یابی دلیل وضع موجود و البته راهکار‌هایی که‌ می‌توان شرایط را به نفع مشتریان و تولیدکنندگان تغییر داد، به سراغ اکبر پازوکی، مدیر انجمن لوازم خانگی ایران، می‌رویم و از او سؤال می‌کنیم که چرا انحصارطلبی برخی تولیدکننده‌ها در بازار، شرایط بغرنجی برای مردم ایجاد کرده است.

او پیش از هر مقدمه و راهکاری، سخن خود را با یک سؤال آغاز‌ می‌کند و‌ می‌گوید: می‌خواهید کار بزرگی انجام شود تا تولیدکننده نجات پیدا کند و وضع بازار بهتر شود؟ اول از همه فکری به حال این «سراها» بکنید که با بنگاه داری بانک‌ها به راه افتاده اند و تولید را به توزیع دوخته اند. این چه وضعی است؟ این پول‌ها باید خرج تولید شود، اما تولیدکننده خودش وارد بازار توزیع شده، خودش سایت راه اندازی می‌کند، فروشگاه اجاره می‌کند و ادعا دارد این‌ها کارآفرینی است. کدام کارآفرینی؟  

او می‌افزاید: بعضی‌ها گفتند نام‌های تجاری خارجی از سال ۱۳۹۷ اخراج شدند. نخیر این حرف‌ها نبود. تحریم پیش آمد و آن‌ها خودشان رفتند. البته تولیدکننده‌های ایرانی خیلی زحمت کشیدند تا خلأ موجود را جبران کنند و خیلی دستاورد‌های خوب هم داشتند، اما به نظر من، تنها مسئله امروز، نبود نظارت است. باید بر همه چیز نظارت شود تا تولید به جایگاه خودش برسد و توزیع، جایگاه خودش را پیدا کند.

تنها راه نجات، رونق تولید است

پیگیری اصلی‌ترین راه برای حل چالش‌های موجود، ما را به امیررضا رجبی، مدیرکل صمت خراسان رضوی، می‌رساند. او با تأکید بر اینکه حمایت از تولید، مؤثرترین راهکار موجود برای رسیدگی به نواقص موجود در بازار لوازم خانگی است، می‌گوید: حقیقت این است که اگر بخواهیم انحصار بازار قطعات جانبی در لوازم خانگی برطرف شود، اگر بخواهیم در حوزه گارانتی و خدمات پس از فروش، دست تولیدکننده داخلی پر باشد و حتی کولر، ماشین ظرف شویی، یخچال فریزر، ماشین لباس شویی، تلویزیون و اقلام آشپزخانه از نظر کیفی ارتقا پیدا کنند، هیچ چاره‌ای جز تقویت زیرساخت‌ها و توسعه دامنه تولید نداریم.

 به گفته مدیرکل صمت استان، راه اندازی شرکت پگاه شعله خراسان، بازترمیم خرابی‌های کارخانه الکترواستیل و راه اندازی کارخانه جدید تولید لوازم خانگی در مساحتی به وسعت ۴۰ هزار مترمربع در شهرک صنعتی مشهد، از جمله تلاش‌هایی است که برای رونق تولید لوازم خانگی در حوزه اقلام اساسی و قطعات یدکی در دستورکار قرار داشته است.  رجبی می‌افزاید: در سه سال گذشته افزون بر ۳۰۰ واحد صنعتی راکد و نیمه فعال به طور کامل به چرخه تولید بازگشته اند که از این میان، افزون بر ۱۰ مورد مربوط به کارخانجات لوازم خانگی است.

اشکالات فنی در حوزه خدمات پس از فروش، انحصار در فروش و گارانتی همگی از چالش‌های امروز بازار لوازم خانگی است که وجود دارد و کسی این مسائل را انکار نمی‌کند، اما باور ما این است که اگر توان تولید افزایش پیدا کند، آن زمان است که بازار از قطعات یدکی اشباع می‌شود و محصولات داخلی به لبه پیشرفته‌ترین فناوری موجود در دنیا خواهند رسید.  او تأکید می‌کند: لوازم خانگی ایرانی در مسیر پیشرفت قرار دارد و باید این راه را ادامه داد حتی اگر مشکلات در مسیر فراوان باشند.

امکانات نسیه، خرابی نقد

گستردگی دامنه مشکلات موجود (که البته قابل رفع است)، خیلی بیشتر از لوازم آشپزخانه نظیر ماشین لباس شویی، یخچال و ماشین ظرف شویی، به سایر محصولات ایرانی این بازار نیز تسری یافته است. سیدعلی حلمی که سال گذشته برای خانه خود از تولیدکننده داخلی تلویزیون خریداری کرده، با اشاره به گیرکردن‌های مستمر این تلویزیون می‌گوید: از ابتدا ما بنا داشتیم محصولی را تهیه کنیم که اولا فرکانس تصویر آن از نظر کیفیت بالاتر از نمونه‌های مشابه ایرانی باشد و دوما از طریق درگاه فلش بتواند افزونه‌های سخت افزاری همچون حافظه خارجی یا دسته‌های گیمینگ را بپذیرد. با این حال، هنوز یک سال از محصول جدید نگذشته و شرایط گارانتی هم برقرار است، اما تلویزیون به صورت پیوسته هنگ می‌کند.

او می‌افزاید: تعمیرکار متخصص نمایندگی به صراحت به ما می‌گوید درگاه USB برای این دستگاه یک موضوع نمایشی است و نباید از هیچ اتصال خارجی برای این تلویزیون استفاده کرد. این گرفتاری ما در سایر اقلام لوازم خانگی هم کم و بیش وجود دارد. یک منوی پخت در مایکروفر ایرانی که تعریف شده، اما نباید از آن استفاده کرد، استفاده از شست وشوی زمان دار در لباس شویی که تعریف شده، اما نباید از آن استفاده کرد و حتی دمای کمتر از یک حد مشخص که در یخچال و فریزر استفاده شده، اما باعث آسیب دیدن موتور و قطعات الکترونیکی می‌شود.

شهرآرانیوز